IошъхьэчIэгъ тхьэлъэIупIэхэр афэгъэхьыгъэ тхыгъэ - Тэу Аслъан

 

ТIопсэ районым ит къушъхьэмэ псыхъо­жъыеу Псынакъо ахэчъы. ПсынэкIэчъыбэ ащ зэриIэм елъытыгъэу, ижъыкIэ шапсыгъэ чылэу Iусыгъэми псыхъоми ПсынакъокIэ яджэгъагъэх. Адыгэ псэупIэжъым урысхэр 1866-рэ илъэсым дэтIысхьагъэх ыкIи пщы­шхоу Михаил Романовым ыпхъу ыцIэкIэ АнастасиевкэкIэ еджагъэх.

Къутырым итемыркIэ метрэ 700-кIэ пэIудзыгъэу псыхъом иджабгъурэ нэпкъ Iошъхьэшхо тетыщтыгъ. Ащ метрих илъэгэгъагъ ыкIи метрэ 70-рэ ихъу­рэягъэщтыгъ, мыжъошхохэмкIэ зэхалъхьэгъагъ.

ХыIушъо Шапсыгъэ щыщэу ТIопсэ музеим археологэу щылажьэщтыгъэ ТIэшъу Мэдин Къамболэт ыкъом 1974-рэ илъэ­сым ар къыхигъэщыгъагъ. Нэ­ужым, илъэсибгъу тешIагъэу, ащ иуплъэкIунрэ итIынрэ афе­жьэгъагъэх. Саугъэтыр ижъырэ тхьэлъэIупIэу зэрэщытыгъэр агъэунэфыгъагъ ыкIи «Тыгъэм и ТхьэлъэIупIэшхоу» Псынакъо 1-р («Храм Солнца») цIэу фа­шIыгъагъ.

Ежь Мэдинэрэ археологэу Марковин Владимир Иван ыкъом­рэ 1983 — 1985-рэ илъэс­хэм тIын-уплъэкIун Iофхэр зэ­дагъэцэкIэгъагъэх.

Археологие ушэтынхэм къызэрагъэлъэгъогъагъэмкIэ, ижъы­кIэ псыхъо Iушъом иIэщтыгъэ тхьэлъэIупIагъэм мыжъо лъэгу фашIи испунэ тырагъэуцогъагъ. Ащ Iуашъхьэ тырашIыхьи, ылъа­псэ хъураеу къыдекIокIэу, мы­жъохэр зэхалъхьэхи къагъэгъу­нэгъагъ. Ышъхьагъ нэбзыйхэм афэдэхэу 12 хъухэу зэбгырыкIыхэу мыжъохэр щызэрагъэ­фэгъагъэх, ышъхьагъи ылъапси хъураехэу ахэм апакIэхэр зэрапхыгъагъэх. Iуашъхьэхэм, къэунэхэм, тхьэлъэIупIэхэм алъа­псэхэм хъураеу мыжъохэр къягъэтIылъэкIыгъэхэу бэкIаерэ тарехьылIэ. Ащ фэдэмэ «кромлех» араIо.

Тиэрэ ыпэкIэ ящэнэрэ илъэс миным а Iошъхьэ тхьэлъэIупIэр ямышIыкIэу агъэпсыгъагъ. Исп­унэу чIэтыгъэм хъураеу къыдекIокIэу, къулэджэ мыжъохэр зэтыралъхьэхэмэ, ятIэмкIэ зэхаехэзэ унэ дэпкъхэр фашIынхэшъ, унэшъхьэ-кIашъо тыра­гъэуцонэу щэгъогогъурэ фежьэгъагъэх, ау къадэхъугъагъэп.

КIымэфэ ыкIи гъэмэфэ тыгъэгъазэхэм ялъэхъанхэм тыгъэу къыкъокIырэм инэбзыйхэу къушъхьэу «ЗэшитIукIэ» заджэ­хэрэм азыфагу къыдидзыхэрэр Iошъхьэ шыгум къытепсэщты­гъэх. А лъэхъанитIур ары ныIэп ышъхьагъ утеты зыхъукIэ ты­гъэу къадэпсырэр зыплъэгъущтыгъэр ыкIи нэбзыйхэр къызытепсэщтыгъэхэр.

Псынакъо 1-м хьэдэкъу­пшъхьэ зыпари къычIагъотагъэп, испунэу чIэтыгъэми хьадэ ралъхьажьыгъагъэп, нэкIыгъэ, ау мэшэ куоу къыщычIагъэщыгъагъэхэм къулэджэ мыжъошхохэр арызыгъэх.

Джэрз лIэшIэгъум къыхиубы­тэрэ катакомбэ культурэм хэ­хьэрэ чIычIэгъ къэунэхэу хьа­дэхэр зэралъхьажьыгъэгъэ бэн­хэм яIэгъэ ихьэпIэ машэхэр къулэджэ мыжъошхохэмкIэ аушъэгъагъэхэу Адыгеим ичIыпIэ заулэмэ тащырихьылIэгъагъ. Анахьыбэу зэрылъыгъэхэр 1986-рэ илъэсым Шэуджэн районым ит къутырэу Чернышевым къы­щычIэдгъэщыгъагъэх. Мыекъопэ культурэм къыщыублагъэу джэрз лIэшIэгъум илъэхъанхэм ашIыгъэгъэ Iошъхьэшхохэм къачIагъэщырэ бэн зэе-тIуаехэр мы­жъошхохэмкIэ зыкIаушъэщты­гъэхэм имэхьанэ археологхэм джыри ашIэрэп.

ЫпшъэкIэ къызэрэщытIуагъэу, «Тыгъэм и ТхьэлъэIупIэшхо» испунэу чIэтыгъэр къулэджэ мыжъошхохэу щэ зэтыралъхьэгъагъэхэр дэпкъ хъурэеу зы метрэрэ сантиметрэ 80-рэ иIужъуагъэу, метрищ илъэга­гъэу хъугъагъэ, ау, къызэрэтIуагъэу, дэпкъым унэшъхьэ хъурае фа­шIын алъэкIыгъагъэп. Енэгуягъо кIэшъо хъураер уашъом фа­гъадэщтыгъэкIэ.

Унашъхьэ фашIынэу зэрэфежьэгъагъэхэм изакъоп шъэ­фэу иIагъэр. Iошъхьэ лъапэм щегъэжьагъэу испунэ-тхьэлъэ­IупIэу ыгузэгу итыгъэм ыгупэ нэс екIоу метрэ 14 икIыхьагъэу чIэхьэпIэ-чIэпшыхьапIэ (коридор) фашIыгъагъ. Ар къыблэ-­къохьапIэмкIэ икIэу темыр-­къокIыпIэмкIэ испунэм екIу­щтыгъ. Ошъопщым (космосым) ылъэныкъо урыгъуазэмэ, Шыфылъагъор (Млечный путь) аущтэу темыр-къокIыпIэмкIэ екIышъ, къыблэ-къохьапIэмкIэ макIо. Чэщ мэзахэм, мазэр имытэу, ошIоу, ошъуапщэхэр темытыхэ зыхъукIэ, Шыфылъагъор ошъогум къызэрэхэщырэм дакIоу а чIэхьапIэр гъэпсы­гъагъ. ИжъыкIэ ащкIэ чIэпшыхьэ­хэти, испунэм Iукор къыIуахыти, ыкIоцI тхьэлъэIу фэIо-фашIэ горэ щагъэцакIэщтыгъэн фае.

ЧIэхьэгъум дэжь къыщагъотыжьыгъэ шIомыкIхэм аныбжь зауплъэкIум, аужырэ машIор зашIыгъагъэу агъэунэфыгъэр — тиэрэ ыпэкIэ 2345-рэ илъэсыр ары. Тилъэхъанэ щебгъа­жьэу плъытэмэ илъэс 4345-м фэдизыщт.

Тиэрэ ыпэкIэ ящэнэрэ илъэс миным Псынакъо зэрэзэтелъыгъэм фэдэу ашIыгъагъэу Iуашъхьэ зыпарэми къыщагъотыгъэп, ау ащ ехьыщыр мыжъошхо зэхэтхэр щыIэх, ахэр: ИрландиемкIэ — Нью-Грейндж, ДаниемкIэ — Ердхой, ПортугалиемкIэ — Альгапаре ыкIи ИспаниемкIэ — Лос-Милларес. Ахэр зэфэзыгъадэхэрэр Iошъхьэ чIэгъ­мэ чIэхьапIэхэр зэряIэхэр ары, ау ахэм испунэхэр къачIагъотагъэп.

Мыщ дэжьым къэIогъэн фае зэлъашIэрэ мыжъошхо зэхэтхэу Стоунхенджрэ Iуашъхьэу Псы­на­къо 1-мрэ бэкIэ зэрэзэфэ­дэхэр.

АдыгабзэкIэ дольменым ­испун, «исыпIэ ун» раIо. Апэрэ испунэхэр мыжъобгъу пIуакIэ­хэмкIэ зэхагъэуцощтыгъэх, хьа­дэр рагъэтIысхьэти, ятфэнэрэ мыжъобгъур шъхьэ фашIыжьыщтыгъ.

Iуашъхьэм чIэт испунэу хьадэ зэрымылъым чIычIэгъымкIэ чIэп­шыхьэхэу, итIысхьэхэу, фэIо-­­фашIэхэр зэрэщагъэца­кIэщтыгъэхэр арынкIи пшIэхэнэп дольменым «исыпIэ ун» зыкIыраIуагъэр.

Псынакъо 1-р зашIыгъэщтыр тиэрэ ыпэкIэ 2300-рэ илъэсхэр ары. ШIэныгъэлэжьхэм мыр тыгъэм епхыгъэ жъогъолъыплъа­пIэу (обсерваториеу) алъытэ. Зэреджагъэхэр «Тыгъэм и Тхьэ­лъэIупIэшху» е Тыгъэ лъыплъапI (обсерватория).

Ижъ-ижъыжьым апэрэ тхьэу адыгэмэ яIагъэр Тыгъэр ары. ТилъэпкъыцIэу «адыгэр» Ты­гъэм ыцIэ къытекIыгъэу къэзыIохэрэр щыIэх.

ТIэшъу Мэдинэ зэрилъытэщтыгъэмкIэ, «мэзибгъурэ испунэ кIоцIым тхьэпапкIэ сабыир елъы. КIымэфэ тыгъэгъэзэ лъэ­хъанэу Тыгъэр зыщылIэжьырэм, испунэм Тыгъэ ныбжьыкIэр къыращы. Ащ мафэ къэс хахъо­мэ, хахъозэ нахь лъагэу огум дэкIуае».

Псынакъо 1-м ышъхьашъо нэбзый 12-у зэхэкIыхэу мыжъо фыжьхэр щызэгъэфэгъагъэх, ышъхьагъкIи ылъапсэкIи хъу­раеу къыдырекIокIыхэу зэголъ мы­жъохэм ахэр зэрапхых. Iошъхьэ чIэхьэпIэ гъуанэр сурэтым къы­хэщы.

Улэпэ Iошъхьэ чIычIэгъ тхьэлъэIупIэр

Адыгэ Республикэм и ­Лъэпкъ музей иэкспедицие 1993-рэ илъэсым зэхатщи, бжыхьэм иублапIэ Улапэ тыкIуи, Улэ Iошъхьэ цIэрыIо купым икъыблэ­кIэ километрэрэ ныкъорэкIэ пэзэнкIэ къэгъэсэеу трактор бригадэм икъохьапIэкIэ щы­тыгъэр зэтетыути, тетIэнэу ед­гъэжьэгъагъ. 

Скреперым ятIэр тырищынэу зэредгъэжьагъэм лъыпытэу мэфэ ошIу рэхьатыр къызэокIыгъагъ. 

Жьыбгъэшхо къилъи, сапэмрэ уцыжъ гъугъэ­хэмрэ коренэу зэрихьэхэу дунаир къэушIункIыгъагъ, зыпари тымылъэгъоу, тынэхэр къызэтетхынхэ, Iуашъхьэм тытеты­жьын тымылъэкIэу тыкъытыри­хыщтыгъэ. 

Тракторыр щэ рэ­кIофэ къепщи, ошIэ-дэмышIэу уцужьыгъагъ. Метритфым ехъу зилъэгэгъэгъэ Iуашъхьэм чъэпыогъум и 20 нэс ятIэу телъыр зытетэхым, илъэс 4500-кIэ узэ­кIэIэбэжьымэ бзылъфыгъэ хьадэ зэралъхьажьыгъэгъэ бэн къы­чIэдгъэщыгъагъ, ау ар ижъыкIэ ахъункIэгъэхагъ. 

Пкъыгъо макI къидгъотэгъагъэр: дышъэ щы­гъыжъые цIыкIухэу зы блэр, штаукIым хэшIыкIыгъэ шъэжъыя­цэ жъгъэйхэу 17, мыжъо плъыжь лъапIэмэ ахэшIыкIыгъэ щыгъы­жъые куп.

Бэныр метрэ 40-кIэ къыу­хъурэихьэу, кэнаум фэдэу щэн­джэу дэтIыкIыгъэ (священный круг) къыхэдгъэщыгъагъ. Ащ ыкIыбкIэ темыр-къокIыпIэмкIэ гъэзэгъэ Iошъхьэ кIэлъэныкъом нэбзыйхэм афэдэхэу пкъэу зэнкIих щызэхэкIыщтыгъ. Ахэм апакIэмэ шIуцIэхэу етIагъом къыхэщыхэу, чIычIэгъым чIахьэхэу мэших щыдгъэунэ­фыгъагъ. Язырэм етIапцIэу итэкъуагъэр къызырятэгъэхым, чIышъхьашъом елъытыгъэмэ, метриплI зэрикууагъэр дгъэу­нэфыгъагъэ ыкIи чIычIэгъым чIахьэхэу рыпшапIэхэр къычIэдгъэщыгъагъэх. Ялъэгагъэр см 70-рэ, яшъомбгъуагъэр см 60-рэ хъущтыгъэх. Пшэхэзэ нэбгыритIу щызэIукIэмэ, зэблэкIынхэ алъэ­кIынэу, дэпкъымэ зы нэбгырэ ифэнэу исыпIэхэр ахэтIыкIы­гъэх.

Археолог нахьыжъхэм къызэраIуагъэмкIэ, къэдгъотыгъэр чIычIэгъ тхьэлъэIупI. ЗыпарэкIи ащ фэдэ саугъэт Темыр Кавказым ишъоф зэныбжьыхэм къарагъотагъэп.

Апэрэ мафэм тIэныр зытэублэм жьыбгъэшхо къызэри­лъыгъагъэм фэдэу, машэмэ язырыр къитхынэу зетэгъажьэм нэкъуаер къилъыгъ, зэпымыоу къещхэу, зынэсырэмэ зэкIэмэ мылэу атещтыхьэу ыублэгъагъ. ЕгъашIэм зыфэдэ мыхъугъэу бжыхьэ гузэгум чъыIэшхо къыт­тыришIыхьэгъагъ. Чъэпыогъум и 23-м градус 12-м нэсэу чъы­Iэшхо къэхъугъагъ. Шъофым ащ нахьыбэрэ Iоф щытшIэжьынэу амал тиIэжьыгъэп. Ащыгъум тэ, экспедицием хэтыгъэхэм, щэтырхэм тачIэлъыгъ. А илъэсым Iуашъхьэр тфэтIыгъагъэп, ыгу­зэгу тынэсыгъагъэп. ЧIэлъи чIэти тшIэрэп. КъычIэдгъэщыгъэ ма­шэхэм уарзэ арытыуби, пленкэ атетхъожьи, ятIэ атеттакъуи ты­къэкIожьыгъагъ. Iуашъхьэм тыкъызыIукIыжьыгъагъэр мыгъэ илъэс 32-рэ хъугъэ, ау непэ къызынэсыгъэм тетIэжьынэу тфэгъэхъурэп.

Енэгуягъо Улэпэ Iуашъхьэри Псынакъуи чIычIэгъ тхьэлъэIу­пIэхэр зэрачIэтыгъэхэм зэфегъадэхэкIэ. Аныбжьи зэфэдиз, джэрз лIэшIэгъум ашIыгъагъэх. Улэпэ Iуашъхьэм, къызэрэтIуагъэу, Мыекъопэ культурэм хэхьэрэ пкъыгъохэр къычIэтхыгъагъэх.

Ижъырэ чIычIэгъ тхьэлъэ­IупIагъэу мыр апэрэу Улапэ, Адыгеим ишъоф зэныбжь къыщыдгъотыгъ.

ЗэрэхъугъэмкIэ, тымышIахэу Iошъхьэ гъэшIуагъэ умэхъыгъэм тетIэгъагъ. Нарт къэбархэм бэрэ къахэфэ уянэсы мыхъунэу Iошъхьэ умэхъыгъэхэр зэрахэтхэр.

МэзитIум Iоф тэшIэфэ тиэкспедицие трактор бригадэм тесыгъ. Мафэ тешIэщтыгъэп мы­хъо-мышIэ горэ ащ темы­хъухьэу.

Тэу Аслъан.

АМ.

Сурэтхэр Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ музеир.